مقدمه

عموماً در شرایط مختلف، عوامل تولید موجود و در دسترس (اعم از انسانی و غیرانسانی)، با محدودیت روبرو می‌باشد. با توجه به رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای مواد غذایی، یک مشکل مهم محدودیت عوامل تولید است. این محدودیت‌ها، استفاده مطلوب و بهینه از منابع تولید کشاورزی را از طریق انجام تحقیقات مناسب برای افزایش کارایی عوامب تولید ضروری می‌نمایاند.

زراعت پنبه و صنایع وابسته به آن در اقتصاد کشاورهای در حال توسعه به دلیل ایجاد اشتغال و افزایش درآمد، اهمیت دارد. در ضمن دانه پنبه یک منبع مناسب برای تامین پروتئین و روغن موردنیاز در تغذیه بسیاری از این کشورها بوده و از ایننظر پنبه بعد از سویا قرار دارد.

پنبه در حال حاضر در 75 کشور که 70 کشور از آنها جزو کشورهای درحال رشد محسوب می‌شوند، تولید می‌گردد و تعداد افرادی که تنها در این کشورها به نحوی از این محصول امرار معاش می‌کنند، حدود 200 میلیون نفر برآورد شده است. بدین ترتیب سهم پنبه در کمک به اقتصاد و پیشرفت جامعه روستایی در جهان سوم قابل توجه می‌باشد.

در کشور ما نیز پنبه یکی از مهمترین منابع صادراتی غیرنفتی است، چنانچه پنبه به روش صحیح و پیشرفته تولید شود، محصول پربرکتی است که نه تنها درآمد خوبی برای کشاورزان تامین خواهد کرد، بلکه محصولات فرعی و صنایع وابسته به آن می‌تواند سهم مهمی در بالا بردن سطح اقتصاد کشور داشته باشد. در این زمینه فعالیت‌های مختلفی نظیر صنایع پنبه پاک‌کنی، روغن‌کشی، تهیه غذای دام، نساجی و فرآورده‌های دیگری را می‌توان نام برد که همگام با افزایش تولید، در بالا بردن سطح اشتغال و درآمد ملی تاثیر دارد. اگر این منافع با ارزی که از صدور مازاد آن حاصل می‌شود، درنظر گرفته شود، اهمیت اقتصادی این محصول بیشتر مشخص می‌شود.

تاریخچه پنبه در ایران

به لحاظ سنویت، تاریخچه دقیقی در دست نیست، ولی هرودوت در تاریخ نوشته است که یکی از دلایل پیروزی سپاه ایران در جنگ‌های صحرایی بر سپاه رومیان، این بوده که لباس آنها از جنس پشم شیشه نبوده است. در دست نوشته‌ای اسلامی به کشت پنبه در نواحی ساوه و شوشتر اشاره شده و اولین پنبه از هندوستان در سال 1282 به ایران وارد شد. با آغاز مشروطیت و آغاز روابط ایران با سایر کشورها، واردات بذر پنبه نیز آغاز شد.

در سال‌های 1342.43، تولید پنبه در ایران به 152 هزارتن رسید. در سال 1345 که سال سیاه پنبه ایران است، در منطقه گرگان آفت کرم خاردار شروع به طغیان کرد و تمامی مزارع پنبه را از بین برد که خوشبختانه با اعلام قرنطینه و سمپاشی جدی، تا به حال اثری از آن پیدا نشد.

بیشترین و بهترین رکود تولید پنبه در ایران، متعلق به سال 1353 است. رکود تولید در این سال به 50 هزارتن رسید. متاسفانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، صادرات پنبه که سالیانه بیش از 15 هزارتن بود، از رونق افتاد و پنبه به عنوان دومین محصول صادراتی که بعد از نفت جایگاه خود را از دست داد و تا به حال هنوز نتوانسته‌ایم نه به این رکورد، بلکه از رقم ناچیز 50 هزارتن نیز پا را فراتر ننهادیم.

مشخصات گیاهشناسی پنبه

پنبه گیاهی گلدار، دولپه، از خانواده Malvaceae و از جنس Gossypium است. این جنس دارای 4 گونه زراعی است که هر یک دارای عملکرد و خصوصیات متفاوتی هستند. به عنوان مثال Gossypium herbaceum گونه‌ای دیپلوئید و متحمل به استرس است، در حالی که Gossypium bombadence رقمی تتراپلوئید و دارای الیاف بسیار بلند و متحمل به بیماری‌هاست(1).

ارقام وحشی پنبه نیز دارای صفات مطلوب متعددی نظیر مقاومت به استرس کم‌آبی و شوری یا فقر خاک هستند که انتقال این گونه صفات از طریق به‌نژادی از ارقام وحشی به ارقام زراعی به دلیل ناسازگاری بین این ارقام و یا سقط جنین امکام‌پذیر نیست(2.3). برطرف نمودن ناسازگاری‌های موجود و تولید هیبریدهای جدید، تنها به طریق کشت بافت ممکن است. یکی از اصول اولیه در بکارگیری تکنیک کشت بافت در اصطلاح گیاهان زراعی، قابلیت کالوس‌زایی و باززایی است (7).

پنبه از جمله گیاهانی است که از قابلیت بسیار پایینی برخوردار است (5.11). پنبه و چگونگی رشد این گیاه، بستگی به شرایط جوی دارد. می‌تواند به عنوان یک گیاه یکساله رشد کند (در مناطق معتدل و سردسیر) و یا می‌‌تواند به عنوان یک گیاه چندساله و دائمی ادامه حیات دهد (گرمسیر).