کاربرد ارزش های تزیینی هنر اسلامی بر عناصر شهری

چکیده :

هنر ایرانی - اسلامی طی سده‌های متمادی با تکیه بر غنای تحسین‌برانگیز در فرم و معنا در عرصه‌های گوناگون توانسته است حامل ارزش‌های والای معنوی برای مخاطبان باشد. در عرصه‌ی‌ هنرهای بصری- با توجه به اولویت‌- تزیینات و نقش و نگارهای جاودانی ایرانی - اسلامی در انتقال معنای آسمانی، بیشترین سهم را دارا بوده است. از دغدغه‌های اصلی حوزه‌ی هنر، لزوم توجه به ارزش‌های کهن و مفاهیم عالی جهت انتقال آن به نسل‌های جدید است که حفظ، تداوم و بهره‌گیری از این مفاهیم در تلطیف فضای کالبدی و ذهنی زندگی معاصر شهری تأثیرگذار است.

برای این منظور از آثار دو دوره تاریخی فلزکاری دوره سلاجقه و معماری دوره صفویه استفاده شده است. نقوش هندسی معماری صفویه که از شاخص‌ترین دوره‌های معماری ایران می‌باشد، منبعی غنی برای آفریدن نقش‌ها و مفاهیم متعالی ایرانی اسلامی در محیط زندگی شهری است و دوران درخشان فلزکاری سلجوقیان به عنوان اوج درخشش هنر فلز کاری برای فضاهای مغشوش و بی هویت شهرهای معاصر پر از ناگفته‌ها و پیام‌های معنوی و اجتماعی می باشد.

بنابراین استفاده از منابع فرهنگی ـ هنری غنی ایرانی ـ اسلامی در گونه‌های مختلف هنر اسلامی بصورت بدیع و نو می‌‌تواند در هماهنگ نمودن این غنای فرهنگی ـ هنری با نوآوری‌ها، ابداعات و ابتکارات امروزی جهت کاربرد در تزیین بناها و مبلمان شهری و سایر اقسام هنر در جهت رفع نیازهای روحی، بصری و اقتصادی فردی و اجتماعی تاثیر به سزایی داشته باشد.

مقاله حاضر این فرض اصلی را در خود دارد که استفاده از عناصر هنری که در گنجینه تاریخی و هنری ما وجود دارند در فضای کنونی شهرها که به شدت با فرهنگ‌های دیگر آمیخته است، می‌تواند به عنوان یک منبع هویتی عمل کند و مؤثر باشد.

روش تحقیق: تاریخی، تحلیلی، توصیفی و تطبیقی

فرضیات: 1- آرایه‌ها و عناصر تزئینی اسلامی – ایرانی دارای معنی و مفهوم هستند.

2- مبلمان شهری از نظر فرم و معنا تأثیر مستقیمی در ترویج فرهنگ اسلامی و هویت بخشی به فضای شهری دارند.

اهداف: 1- ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی از طریق انعکاس مفاهیم ملیتی - مذهبی در تزئین مبلمان شهری

2- استفاده از عناصر فرهنگی و هنری گذشته در گونه‌های مبلمان شهری از طریق پردازش و طراحی

3-دستیابی به شهری با هویت و ظاهری اسلامی

واژگان کلیدی: عناصر تزیینی، معماری صفویه، فلزکاری سلجوقی، مبلمان شهری، هویت ایرانی

مقدمه

از مشخصه‌های زندگی امروزی شهری، تمرکز و تنش زیاد آن است که می‌تواند باعث ایجاد احساس فشار و اضطراب و حتی عدم تمرکز حواس گردد. مردم، فضاها و محل‌ها را به‌صورت آن‌چنان پیچیده‌ای درک می‌کنند که در نظر گرفتن آن، صرفاً به‌عنوان یک محیط شهری با مقیاسی معین و در نهایت با آثار هنری و تزیینی، مسلماً آن بستری را که مردم علاقمند به بازدید و استفاده از آن باشند یا از زندگی در آن احساس غرور کنند، به‌وجود نمی‌آورد. همان‌گونه که تفکر یک بعدی مدت‌هاست که در دنیا منسوخ شده، بنابراین، در حوزه‌ی فعالیت‌های مختلف نیاز به چند وجهی بودن تفکر در ابعاد و زوایای مختلف احساس می‌شود. در محیط‌های پر از اغتشاش شهری، خصوصاً کلان‌شهر تهران، در نظر گرفتن چنین تفکری برای آراستن و احیاء دوباره ارزش‌های ملی و قومی، نیازی است که چشم‌پوشی از آن می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری در حوزه‌ی فرهنگ و ارتباطات مردم در برداشته باشد. آراستن فضاهای آشفته‌ی شهرها با استفاده از عناصر و نمادهای ملی مذهبی نخستین اقدامی است که می‌تواند در جهت هویت‌بخشی به محیط زندگی نقشی اساسی ایفا نماید. تاریخ نشان داده که ایران دارای فرهنگ و هنری غنی و پربار از گذشته تا امروز بوده و لازم است برای احیاء مجدد ارزش‌های نهفته اما حاکم در هنر و فرهنگ ایرانی، آن‌ها را دوباره در زندگی امروز به‌کار گیریم.

هنر ایرانی ـ اسلامی بر تزیین مبتنی است. هنرمندان از همان آغاز توانسته‌اند نقوش و طرح‌هایی را که نشانه و کنایه از اشکال و آثار بیرونی است، ارائه دهند. در طول تاریخ هنر ایران، در هر دوره‌ای شاخه‌ای خاص از هنرهای زیبا، بیش‌تر از سایر هنرها، بروز کرد و هنرمندان بیش‌تر به آفرینش آن پرداختند. به‌طور مثال در دوره‌ی مغول نقاشی، در دوره‌ی سلجوقی فلزکاری و در دوره‌ی صفوی معماری بسیار ترقی کرد. یکی از مظاهر انعکاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است.[1]

معماری دوران اسلامی و تزیینات وابسته به آن در دوره صفویه، شکوه هنر ایران را به‌خوبی نمایان ساخته است، از این رو مطالعه بر روی آثار به‌جا مانده در این حوزه از جمله فعالیت‌هایی می‌باشد که می‌تواند ما را در رساندن به اهدافی چون؛ هویت‌بخشی، زیباسازی و احیاء ارزش‌های فرهنگی هنری، رهنمون سازد.

معماری از برجسته‌ترین و ابتدایی‌ترین هنرها و در عین حال یکی از شاخص‌ترین هنرهای هویت‌ساز ایران می‌باشد که از بسیاری از هنرهای دیگر برای تکمیل پیام‌رسانی و ایجاد پیکره‌های بی‌نقص، استفاده می‌کند. شکوه و زیبایی معماری ایران، به ویژه در دوران اسلامی، به تزیین و آرایش آن بستگی دارد و هنرهای والای اسلامی، از هنرهای تزیینی و کاربردی گرفته تا احداث زیباترین بناهای مذهبی دارای اهمیت و اعتبار ویژه‌ای است.[2]

معمار ایرانی می‌کوشد صورتی واحد را برگزیند که از ماده‌ای واحد ساخته شده و از تکرار و تفصیل این صورت به وحدتی بدیهی دست یابد که همانا نظم هندسی است. اساس این نظم بر این عقیده است که سالم‌ترین شکل زندگی انسان در محیطی است که با خود او هم ساز باشد. بنابراین با توجه به این‌که کثرت و گسترش نقوش هندسی در فرم و استفاده‌ی آن در هنر اسلامی، همگی از نظم و هماهنگی واحدی برخوردار بوده، از نظر محتوایی به مضمون کثرت در وحدت و وحدت در کثرت ـ از مبانی اندیشه‌ی اسلامی ـ اشاره دارد.

هنر فلز کاری دوره سلجوقی نیز به‌عنوان دوره‌ای خاص در فرهنگ و هنر ایران حائز اهمیت فراوان است. به طور کلی صنایع دستی ایران، به خصوص هنر فلزکاری که در این پژوهش مورد استفاده قرا می‌‌گیرد، تجلی‌گاه سنن، آداب و رسوم قوم ایرانی است. هنر فلزکاری که از ادوار کهن به علت وجود کان‌های بسیار غنی و پربار فلز در ایران پیوسته با زندگی مردم ایران شریک و دمساز بود، تا اواخر دوران پرشکوه سلاطین صفوی دوام یافت اما اوج شکوه آن در عصر سلاجقه می‌‌باشد.[3]

جامعه شناسان هنر معتقدند که یکی از پایه‌های تقویت هنر یک سرزمین ایجاد عشق و علاقه به هنرهای مختلف بومی در میان مردم هر کشور است زیرا هنر با زندگی پیوندی بسیار نزدیک دارد. بنابراین استفاده از نقوش و تزیینات آثار به‌جا مانده از گذشته برای پیوند بیشتر فرهنگ و هنر فراموش شده با زندگی امروزی مردم، و کاربرد سنت‌ و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی به صورت کاربردی و تزیینی، به فضای شهر جوهری اسلامی ـ ایرانی می‌بخشد. استفاده از منابع غنی تزیینی ایرانی ـ اسلامی در دوره های مختلف و ابداعات و ابتکارات هنرمند امروزی، جهت کاربرد در تزیین مبلمان شهری، می‌تواند در رفع نیازهای روحی، بصری، فردی و اجتماعی تأثیر به سزایی داشته باشد. برای این منظور به کاربردن نقوش این دو دوره تاریخی( سلجوقی و صفویه) به دلیل تکامل سیر هنری دو حوزه‌ی یاد شده و غنای تزیینات آثار باقیمانده، پس از بررسی، به عنوان گزینه هایی مناسب برای آرایش مبلمان شهری، انتخاب شدند.

این پژوهش راه تازه‌ای در برقراری ارتباط با فرهنگ و هنر گذشته ایران می‌نمایاند که از آن طریق می‌توان عناصر مفید و زیبای هنر گذشته را زنده نمود و در زندگی امروزی به کار برد که یکی از نتایج آن، انتقال اصول فرهنگی ایران به نسل‌های بعد و هویت بخشی به زندگی شهری امروز است.