تقسیم بندی قالیهای عثمانی بر اساس طرح و نقشه

مقدمه

ترکیه‌ی امروز در منتهی‌الیه غرب آسیا و شرق اروپا قرار دارد. سه درصد خاک ترکیه در قاره اروپا و بقیه در قاره آسیا قرار دارد و به همین دلیل از گذشته‌های دور به این منطقه آسیای صغیر گفته‌اند. باید اذعان نمود که معرفی و طبقه‌بندی طرحهای مهم فرش ترکیه به علت خصوصیات خاص آن و از همه مهمتر گرایش بیش از اندازه به طرحهای هندسی، کاری مشکل می‌باشد. اصولاً کاربرد کلمه‌ی نقوش ساده شده در مورد بسیاری از آنها نیز باید با احتیاط صورت بگیرد. چرا که هویت بسیاری از نگاره‌ها برای ما مبهم است. به این ترتیب نمی‌توان نقوش فعلی را استلیزه یا تجرید یافته‌‌ی نقوش و حتی اشکال حقیقی دانست. در واقع کاربرد عبارت نماد (سمبول) و موارد مشابه نیز برای طرحهای فرش ترکیه تا حدودی با مشکل توأم است زیرا اصولاً ‌سمبولیسم نیز به آن مفهومی که در فرشهای چین و ترکستان وجود داشته و دارد، در این منطقه رایج نبوده و نیست. شاید بهترین راه برای یافتن پاسخ مناسب، انجام یک بررسی کوتاه از تاریخ شروع فرشبافی در این منطقه باشد که خود نیازمند یک بررسی تاریخی از منطقه آناتولی می‌باشد.

تاریخچه

بر اساس بررسیهای تاریخی هیتیها اولین گروه از ساکنین این منطقه بوده‌اند که حکومت پادشاهی هیتیها را تشکیل دادند هیتیها دارای تمدنی درخشان بودند و سنگ نبشته‌های زیادی از آنها باقی مانده است. اقوام لیدی نیز در این منطقه سکونت داشته‌اند. لیدیها قومی صنعتگر بودند که بویژه در رنگرزی شهرت بسیار داشتند.

کوروش پادشاه ایران آخرین پادشاه لیدی را شکست داد و این سرزمین مدتها ضمیمه امپراتوری ایران گردید.

اقوام متعدد هند و اروپایی و دیگر اقوام همچون یونانیها، ترکمنها، تاتارها، ارمنیها کردها و عربها و خلاصه بسیاری از اقوام مختلف با فرهنگ‌ها و صنایع بومی خود کوهستانهای آناتولی را مورد تعرض قرار داده، یا به این منطقه مهاجرت کرده‌اند و برای مدتی حتی کوتاه بر ساختار سیاسی، اقتصادی و هنری آن سرزمین تاثیر گذاشته‌اند.

همچنین تکرار برخی جریانات تاریخی و وقایع که بعدها در سرنوشت اقوام ایرانی و ترک موثر بود، در فراگیری بهتر و بیشتر فنون قالیبافی ترکها از ایرانیان تاثیر زیادی داشته است. از جمله پس از شروع حملات خانمانسوز مغولان در سال 616 هجری قمری به خراسان و دیگر بلاد ایران و عثمانی، به تدریج بسیاری از ترکان مجبور به مهاجرت به طرف سرزمینهای غرب شدن. به این ترتیب تعداد زیادی از صنعتگران و هنرمندان ایرانی نیز برای رهایی از آسیب حمله مغولان با حرکت اقوام ترک همراه شدند. اینان مهارت و هنرهایشان را نیز با خود به سرزمینهای جدید بردند و ترکان به خوبی آنان را به خدمت گرفتند و از مهارتهایشان استفاده کردند.

همچنین سلطان سلیم اول(سلطان ترک) در سال 1514 میلادی تبریز را فتح کرد. این واقعه بیست سال بعد توسط جانشین وی سلطان سلیمان اول تکرار شد. و نیروهای فاتح صنعتگران و هنرمندان را از تبریز به آسیای صغیر کوچ دادند. به این ترتیب تاثیر ادواری هنرمندان ایرانی در قالیبافی ترکیه امری است اجتناب‌ناپذیر که بدون شک از روشن و بدیهی آن تقلید و استفاده از نقوش و حتی شیوه‌های بافت است.

آنچه راه را برای دسته‌بندی فرشهای ترکیه (عثمانی) ‌مشکل می‌سازد استفاده وسیع از نقوش هندسی می‌باشد. به اعتقاد برخی شاید این امر متأثر از اعتقادات مذهبی ترکان باشد. چرا که ا غلب ترکها سنی مذهب هستند و بر اساس اعتقادات مذهبی خود مجاز به نمایش تصویر انسان و حیوانات و سایر اشکال طبیعی و زنده در فرش نبوده‌اند. اما ایرانیان شیعه مذهب در این امر محدودیتی نداشتند و به همین دلیل برخی از فرشهای نفیس بافته شده در آسیای صغیر در اثر مراودت و سکونتهای یکجا میان ایرانیان و ترکها برگرفته از هنر ایرانی و به تبع آن آزادی عمل در خلق نقوش می‌باشد که طرحهای گردان و ملهم از طبیعت از نشانه‌های آن می‌باشد.

تقسیم‌بندی قالیهای عثمانی بر اساس طرح و نقشه:

1) قالیهای بافت کارگاههای شاهی که در واقع به سفارش دربار و وابستگان آنها بافته می‌شده است. نظیر کارگاههایی که سلطان سلیمان در شهرهای قسطنطنیه و بروسه تأسیس کرده بود. اغلب فرشهایی که در این کارگاهها بافته شده‌اند، ملهم از نقوش گردان و گل برگهای طبیعی می‌باشد. برخی از فرشهای این گروه دارای پشم زبرتر و خشن و رنگهای شفاف است که احتمالاً ‌در کارگاههای خصوصی بافته شده‌اند. اما برخی دیگر که دارای الیاف لطیف‌تر و رنگهای ملایم و زیباتری هستند احتمالاً ‌در کارگاههای شاهی بافته شده‌اند. زمینه‌ی اغلب قالیهای این گروه چه در متن و چه در حاشیه قرمز رنگ است و طرحهای تزئینی به رنگهای زرد، سبز، قرمز و آبی با گرده‌ی سفید می‌باشد. با توجه به طرحهای این فرشها می‌توان گفت که قدیمیترین آنها مربوط به اواخر قرن شانزدهم میلادی است. بافت این نوع فرشها که عموماً ‌بر اساس گل و برگهای گردان و نقوش زیبای طبیعی است هم اکنون در ترکیه رواج دارد.