الف – بیماری هـای قــارچـی Fungal diseases

v  زنگ هاThe Rusts

قارچهای عامل بیماریهای موسوم به زنگ به شاخه بازیدیومایکوتا و راسته Uredinales تعلق دارند. زنگها انگل های اجباری بوده و در محیطهای کشت مصنوعی و نیز در بقایای گیاهی قادر به رشد نمی‌باشند. زنگها ممکن است از لحاظ تعداد میزبان یک میزبانه یا دومیزبانه باشند. اکثر زنگ ها چند چرخه یا پلی سیکل اند. زنگ ها بذرزاد نمی باشند و اغلب با باد منتشر می‌شوند.

عامل زنگ در غلات غالباً جنس Puccinia است. زنگ در گندم در مقایسه با سایر غلات اهمیت بیشتری دارد. سه نوع زنگ (سیاه، قهوه‌ای و زرد) در گندم شناخته شده است که در ایران زنگ زرد، قهوه ای و سیاه به ترتیب دارای بیشترین اهمیت می‌باشند. این زنگ ها ممکن است بطور توأم نیز در یک بوته گندم نیز دیده شوند. خسارت زنگها بسته به مرحله رشدی گیاه متفاوت است. گیاهان زراعی در صورت ابتلا به زنگ در زمان بلوغ بیشتر خسارت می‌بینند.

زنگ ها به طرق مختلف باعث خسارت می‌شوند :

1) رابطه انگلی غذایی و برداشت مواد غذایی از گیاه

2) بالا بردن شدت تنفس و تعرق در گیاه

3) کاهش سطح و میزان فتوسنتز در گیاه

4) ضعیف شدن و لاغر شدن دانه ها و کاهش قوه نامیه آنها

5) حساسیت وآسیب پذیر شدن گیاهان حاصله از دانه های خسارت دیده از بیماری

ü زنگ سیاه یا ساقه گندمBlack (Stem) Rust

قارچ عامل بیماری  Puccinia graminis

این گونه دو میزبانه و دارای هر پنج مرحله اسپوری است. علاوه بر گندم به 410 گونه از گیاهان گرامینه از جمله جو، یولاف، چاودار و گندم دوروم (میزبانان ثانوی = Alternative host) حمله کرده و در سرتاسر جهان به شکل وسیعی انتشار دارد. میزبان حدواسط (Alternate host) این قارچ شامل 70 گونه ازBerberis و Mahonia است که عمده ترین آنها زرشک زراعی میباشد.

این بیماری در ایران نیز از انتشار وسیعی برخوردار بوده ولی تاکنون به اندازه دو زنگ دیگر مشکل ساز نبود است. این زنگ به لحاظ گرمادوست بودن در نواحی گرم و نیز در آخر فصل زراعی ظاهر می‌شود.

چرخه زندگی

مرحله اوریدیا :

این مرحله با جوانه زنی یک اوریدیوسپور یا ائیسیوسپور روی میزبان علفی گرامینه، نفوذ و توسعه آن آغاز می‌شود. پس از استقرار قارچ در میزبان اسپورزایی صورت گرفته و اوریدیوسپورهای جدید بوجود می‌آیند که منتشر شده و آلودگی های بعدی را موجب می‌شوند. تکرار این مرحله باعث اپیدمی شدن و انتشار ثانوی بیماری خواهد شد. اوریدیوسپورها بیضی شکل، تک سلولی و دیکاریون (n+ n) و پوشیده از خارهای ریز می‌باشند.

مرحله تلیا :

پس از بالغ شدن گیاه، تولید اوریدیوسپورها متوقف و تشکیل تلیوسپورها در همان محل یا در محل جدید آغاز می‌شود. در این مرحله رنگ جوش (Pustule) تیره می‌شود. تلیوسپورها 2 سلولی و دیپلوئید و دارای دیواره ضخیم و دارای قابلیت پایداری در شرایط سرما و خشکی شدید بوده و بدین ترتیب اندام زمستانگذرانی قارچ می‌باشد.

مرحله بازیدیا :

پس از سپری شدن زمستان، تلیوسپورها جوانه زده و هسته پس از تحمل یک مرحله میوز، چهار بازیدیوسپور هاپلوئید تشکیل می‌دهند که دوبه دو با هم سازگارند و در صورت وجود میزبان حدواسط قادر به آلوده نمودن آن خواهند بود. بازیدیوسپورها مستقیماً وارد اپیدرم شده و میسلیوم هاپلوئید را در بافت میزبان حدواسط تشکیل می‌دهند.

الف - بیماری های عمومی

1 – بیماری تار عنکبوتی یا مرگ گیاهچه حبوبات Web blight

عامل بیماری

فرم غیر جنسی Rhizoctonia solani

فرم جنسی Thananthephorus cucumeris

قارچ عامل بیماری دامنه میزبانی بسیار وسیعی دارد و تقریباً به همه حبوبات حمله می‌کند. علایم کلی آن شامل مرگ گیاهچه، پوسیدگی بذر و ریشه و نیز مرگ گیاه بالغ است. هنگامیکه این قارچ به قسمتهای هوایی گیاه حمله می‌کند، علایمی شبیه به خسارت کنه‌ها در آن نمایان می‌شود که از اینرو آن را Web blight (بلایت تار عنکبوتی) می‌گویند. علایم زیرزمینی در همه حبوبات یکسان و شامل پوسیدگی ریشه و طوقه است. علایم هوایی تاحدی در حبوبات متفاوت است. در عدس برگهای گیاهان مبتلا برنگ ارغوانی تا بنفش درمی‌آید. در نخود سفید برگها زرد شده و سریعاً فرومی‌ریزند و گیاه از پای درمی‌آید. در لوبیا گیاه ضعیف و پژمرده می‌شود.

کنترل بیماری

1 – ضدعفونی بذر با قارچکش های نظیر PCNB

2 – آیش و تناوب زراعی

3 – کشت غیرعمیق. می‌توان کشت را سطحی انجام داده و بعد از رویش خاک‌دهی نمود.

2 – بیماری پوسیدگی خشک ریشه حبوبات Dry rot

عوامل بیماری :

در لوبیا Fusarium solani f.sp. phaseoli

در نخودفرنگی F. solani f.sp. pisi

در باقلا F. solani f.sp. fabae

در گیاهان مبتلا به این قارچها پوسیدگی ریشه اصلی بصورت خشک دیده می شود. گیاه کوتوله و ضعیف می‌شود و در حالت شدید بیماری ممکن است از بین برود. در لوبیا بر روی ریشه ابتدا لکه های قرمزی بوجود می آید که به تدریج قهوه ای شده و کل ریشه اصلی را می پوشاند. ریشه های فرعی نیز معمولاً منهدم می شوند. دامنه میزبانی این قارچها محدود به گیاه مورد نظر می‌باشد. بقای قارچ اغلب به صورت کلامیدوسپور و نیز کنیدهای بزرگ (ماکروکنیدی ها) با جداره بیرونی ضخیم و یا در خاک و بقایای گیاهی طی سالهای زیاد (حداقل 6 سال) می‌باشد.

فهرست بیماریهای گندم

الف – بیماری های قارچی

1 - زنگ ها

1 – 1 – زنگ سیاه

1 – 2 – زنگ زرد

1 – 3 - زنگ قهوه ای

2 – سیاهک ها

2 - 1 – سیاهک آشکار

2 - 2 – سیاهک پنهان

2 - 3 – سیاهک کوتوله

2 - 4 – سیاهک برگی

2 - 5 – سیاهک هندی

3 – سفیدک ها

3 - 1 – سفیدک پودری

3 - 2 – سفیدک داخلی

4 – بیماریهای سپتوریایی

4 – 1 - بلاچ برگی

4 - 2 – بلاچ خوشه

5 – بیماری پاخوره

6 – بیماری اسکب خوشه

ب – بیماری های باکتریایی

1 – لکه نواری باکتریایی

2- بیماری خوشه صمغی

ج – بیماریهای ویروسی

1 – بیماری کوتولگی زرد جو

2 – بیماری موزائیک خاکزاد گندم

3 – بیماری موزائیک نواری گندم

د – بیماری های نماتدی

1 – نماتد خوشه کندم

1 – زنگ ها The Rusts

قارچ های عامل بیماری های موسوم به زنگ به شاخه Basidiomycota و راسته Uredinales تعلق دارند. زنگ ها انگل های اجباری بوده و در محیط های مصنوعی کشت و نیز در بقایای مرده گیاهی قادر به رشد نمی‌باشند. زنگ ها ممکن است یک میزبانه یا دومیزبانه و از لحاظ چرخه زندگی ماکروسیکل، دمی سیکل یا میکروسیکل باشند. اکثر زنگ ها چند چرخه یا پلی سیکل اند. بدین معنی که قادرند در طول فصل رشد چندین بار چرخه زندگی خود را کامل کنند. قارچ عامل زنگ در غلات غالباً جنس Puccinia است. زنگ در گندم در مقایسه با سایر غلات اهمیت بیشتری دارد.

سه نوع زنگ (سیاه، قهوه ای و زرد) در گندم و جو شناخته شده است که در ایران زنگ زرد، قهوه ای و سیاه به ترتیب دارای بیشترین اهمیت در گندم می‌باشند. زنگ ها در جو، در مقایسه با گندم ار اهمیت کمتری برخوردار بوده و خسارت کمتری به جو وارد می‌کنند. زنگ قهوه ای در جو با اهمیت تر است. این زنگ ها ممکن است بطور توام در یک بوته گندم نیز دیده شوند.

خسارت زنگ ها بسته به مرحله رشدی گیاه متفاوت است. گیاهان زراعی در صورت ابتلا به زنگ در مراحل بلوغ خسارت بیشتری می‌بینند.

زنگ ها به طرق مختلف باعث خسارت در گیاه می‌شوند :

1- رابطه انگلی غذایی و برداشت مواد غذایی از گیاه

2- بالا بردن شدت تنفس و تعرق در گیاه

3- کاهش سطح و میزان فتوسنتز در گیاه

4- ضعیف شدن و لاغر شدن دانه ها و کاهش قوه نامیه آنها

5- حساسیت وآسیب پذیر شدن گیاهان حاصله از دانه های خسارت دیده از بیماری

1 – 1 - زنگ سیاه گندم و جوBlack (Stem) Rustعامل بیماری  Puccinia graminis

این گونه دو میزبانه و ماکروسیکل (دارای هر پنج مرحله اسپوری معمول در زنگ ها) بوده و علاوه بر گندم به 410 گونه از گیاهان گرامینه از جمله جو، یولاف، چاودار و گندم دوروم (میزبانان ثانوی = Alternative host) حمله کرده و در سرتاسر جهان به شکل وسیعی انتشار دارد. میزبان حدواسط (Alternate host) این قارچ شامل 70 گونه از Berberis و Mahonia است که عمده ترین آنها زرشک زراعی می‌باشد.

این بیماری در ایران نیز از انتشار وسیعی برخوردار بوده ولی تاکنون به اندازه دو زنگ دیگر مشکل ساز نبوده است. این زنگ به لحاظ گرمادوست بودن در نواحی گرم و نیز در آخر فصل زراعی (نزدیک به زمان برداشت) ظاهر می‌شود.

چرخه زندگی

مرحله اوریدیا :

این مرحله با جوانه زنی یک اوریدیوسپور یا ائیسیوسپور روی میزبان گرامینه، نفوذ و توسعه آن بصورت داخل سلولی و با تولید مکینه (هاستوریوم) آغاز می‌شود. پس از استقرار قارچ در میزبان، اسپورزایی صورت گرفته و اوریدیوسپورهای جدید بوجود می‌آیند که در واقح همان مرحله ای است که جوشهای رنگی در میزبان گرامینه مشاهده می‌شود. اوریدیوسپورها منتشر شده و آلودگی های بعدی را موجب می‌شوند. تکرار این مرحله باعث اپیدمی شدن بیماری خواهد شد. اوریدیوسپورها بیضی شکل، تک سلولی و دیکاریون (n+n) و پوشیده از خارهای ریز می‌باشند.

مرحله تلیا :

پس از بالغ شدن گیاه گرامینه مثل گندم، تولید اوریدیوسپورها متوقف و تشکیل تلیوسپورها در همان محل یا در محل جدید آغاز می‌شود. در این مرحله رنگ جوش (Pustule) تیره می‌شود. تلیوسپور ها 2 سلولی و دیپلوئید و دارای دیواره ضخیم می‌باشد و قابلیت پایداری در شرایط سرما و خشکی شدید را داراست و بدین ترتیب اندام زمستانگذرانی قارچ می‌باشد.

مرحله بازیدیا :

نماتدهای زیتون : Olive Nematodes

نماتدهای مختلفی به ریشه زیتون حمله می کنند، مانند نماتد مولد غده ( Root Not Nematod ) شامل گونه های مختلفی از جنس Meloidogyne ، نماتد مرکبات ( Tylenchulussemipenetrans)، نماتدهای مولد زخم ( Root Lesion Nematodes ) شامل گونه های مختلفی از جنس Pratylenchusو همینطور دو نماتد دیگر که اهمیت کمتری دارند، شامل نماتد غلاف ( Sheat Nematode ) به نام Hemicycliophora arenaria و نماتد سوزنی ( needle Nematode ) با نام Paralongidorus eucalipti .

نماتد مولد غده : Root Not Nematode

این نماتد به بسیاری از گیاهان باغی و زراعی، شامل بسیاری از سبزیجات، درختان میوه، انگور، شبدر و یونجه حمله می کند. این نماتد باعث بوجود آمدن گال یا گره روی ریشه ها و کاهش قدرت گیاه، با اختلال در عملکرد ریشه ها می گردد. خسارت در خاکهای سبک و شنی بالاتر است و اگر درختان زیتون در خاکهایی که دارای جمعیت بالایی از این نماتد است کشت شوند، رشد ضعیفی خواهند داشت. این نماتد باعث چروکیدگی و دیر باز شدن شکوفه ها می شود. گزارش شده است که کلتیوارهای Meashon و Tofany به گونه M. incognita مقاومند. کلتیوارهای Krygula و Picual به پوسیدگی ریشه و نماتد M. incognita مقاوم هستند. کلتیوار Allegra که توسط دانشگاه کالیفرنیا ارائه شده است به گونه های مختلف نماتد مولد غده مقاوم است.

نماتد مرکبات : Citrus Nematode

این نماتد مخصوصآ در زمین هایی که قبلآ در آنها مرکبات و انگور کشت می شده است، وجود دارد و در ضمن به خاکهای شنی هم محدود نمی شود. بیش از 5 هزار نماتد ماده در هر ده گرم خاک بالاتر از آستانه خسارت محسوب می شود و چنین زمینی باید با نماتدکشها سمپاشی شود. این نماتد در مرکبات باعث زوال تدریجی درخت می شود و به آن ظاهری ترکه ای ( twiggy )می دهد. تا به حال رقم مقاومی نسبت به این نماتد گزارش نشده است و بهتراست از کشت در خاکهای حاوی این نماتد اجتناب کرد.
نماتد های مولد زخم : Root Lesion Nematodes

گونه های مختلفی از جنس Pratylenchus به زیتون حمله می کنند مانند P.valnus و P. penetrans .این نماتد علاوه بر زیتون از گیاهان دیگری مانند انگور، سبزیجات، درختان میوه، گیاهان زینتی و شبدر گزارش شده است.این نماتد باعث کوتولگی و مرگ شاخه ها در درختان جوان می شود. بافتهای ریشه های فرعی و بخشهایی از ریشه های قطورتر، در اثر تغذیه نماتد از بین می روند و پوسیده شده، تیره رنگ می گردند. خسارت ناشی از پوسیدگی ریشه و پژمردگی های قارچی درگیاهانی که در معرض حمله این نماتدها قرار گرفته اند، شدیدتر است.

بیماری : بیماری ریشه آرمیلاریا ؛ پوسیدگی ریشه بند کفشی

PATHOGEN: armilaria sp .

Figure 1. Armillaria gallica mushrooms on an old stump, New York, U.S. (Used by permission of J. Worrall)

معمولا یکی از مهمترین بیماری های درختان در مناطق معتدل جهان است . این بیماری در جنگل های بومی ، جنگل های کاشته شده ، باغات میوه ، تاکستان ها و فضای سبز شهری دیده می شود . همچنین ممکن است در گیاهان غیر چوبی ( شکل 13 ) ایجاد شود . این بیماری خسارت های فراوانی را در بخش های معتدل امریکای شمالی ، اروپا ف آسیا ، ژاپن ، آفریقای جنوبی ،استرالیا و نیوزلند و هر جای دیگر به بار می آورد .

این بیماری همچنین در بعضی از مناطق حاه شامل بخش حاره آفریقا ، آمریکای جنوبی و سریلانکا رخ می دهد . اما در بسیاری از مناطق به شدت مناطق معتدل نیست و فقط در ارتفاعات رخ می دهد .

: Humongous fungus

رشته های کوچک مانند قارچ شناسی و بیماری شناسی جنگل می توانند زیر و رو شوند وقتی که خبری به رسانه های گروهی می رسد . این اتفاقی بود که در سال 1992 رخ داد وقتی یک مقاله ی علمی چاپ شد در باره توانایی Armillaria gallicaدر تشکیل کلنی های بسیار بزرگ ، یا genets . همه اینها زمانی اتفاق افتاد که رسانه های گروهی این موضوع را با عبارت Humongous fungus مرتبط ساختند و برنامه های زیادی در مورد آن ساخته شد . این موضوع به تیتر اول روزنامه نیویورک تایمز ، گزارش خبری شبکه ABC به گزارشگری پیتر جنینگس و برنامه Top Ten دیوید لترمن و برنامه های بسیار دیگر بدل شد . ( شکل 14 ) حتی در این مورد یک صفحه اینترنت هم ساخته شد .

جفت های بزرگتری هم پیدا شده است و بزرگترین آنها تا کنون در اورگان شرقی یافت شده است که حدود 900 هکتار است بر آورد میشود بیش از 2400 سال عمر داشته باشد .

شب تاب :

شاید یکی از جالبترین چیزهای در مورد آرمیلاریا این است که میسلیوم های آن نور افشانی می کند ، خصوصا در چوبی که در حال تخریب باشد ف به چنین چوب درخشانی روباه آتشین می گویند .در قدیمی ترین شاهکار ادبی انگلیسی

( کتاب بیوولف ) به این موضوع اشاره شده است .

شما می توانید با پیدا کردن یک تنه درخت مرده که آرمیلاریا روی آن کلنی کرده باشد به آسانی این نور افشانی را ببینید . دنبال پوسیدگی های درخشانی بگردید که فعال باشند و توسط سایر قارچ ها اشغال نشده باشد . قطعاتی را قطع کنید و آنها را در داخل یک کیسه پلاستیکی بگذارید . تعداد زیادی جمع کنید زیرا نور افشانی در گونه های مختلف متفاوت است . حالا تاریکترین نقطه ممکن را پیدا کنید . برای اینکه شما و دوستانتان را در فضای ذهنی مناسبتر قرار دهیم به جنگل بروید در یک شب تاریک و طوفانی و ابری ، اول صبر کنید تا چشم هایتان به تاریکی عادت کند 1یا 2 داستان ترسناک بگوئید حالا از انچه جمع اوری کرده است پرده برداری کنید . چشم هایتان را منور کنید و دوستانتان را تعجب زده .

علائم و نشانه ها :

در بیماری ریشه آرمیلاریا اگر فرد بتواند به ریشه درخت یا پایه آن برسد معمولا به سادگی قابل تشخیص است . یک پولاسکی ( شکل شماره 2 ) وسیله خوبی برای تشخیص ریشه های بیمار درختان است زیرا با یک طرف آن می توان زمین را کند و با طرف دیگر ریشه را قطع کرد .

Figure 2. The pulaski is commonly used for diagnosis of root diseases of trees in the field. It has a scraping side to remove soil and a chopping blade. (Courtesy J. Worrall, copyright-free)

علائم تاج : سرخشکیدگی شاخه ها و باریک شدن تاج از علائم معمول ریشه آرمیلاریا هستند اما آنها همچنین علائم سایر بیماری های ریشه و سایر بیماری های درخت نیز محسوب می شوند . در بعضی از سوزنی برگان زرد شدن یا قرمز شدن جوانه های برگ یا تولید مخروط های سنگین تر از حد معمول ممکن است دیده شود .

علائم اولیه : در برخی از گونه ها؛ قارچ ممکن است از ریشه به تنه داخلی انتقال یابد و موجب شانکر بالای ریشه آلوده شود . در سوزنی برگ ها ی رزینی ، در اثر ( شکل 3 ) تراوش رزین در مجاورت

ریشه آلوده ، طوقه و پایه ساقه resinosis دیده می شود .